امام حسین علیه‌السلام

    کوفه به‏عنوان شهرى نظامى در سال 17 ق به‏دستور عمر ساخته شد(6) و در آن از قبیله‏ها و مکان‏هاى گوناگون و با فرهنگ‏هاى متفاوت گرد آمدند. بنابراین، شهرى نوبنیاد، فاقد هویت تاریخى و پر خطر بود که ساکنان یک‏دست و هماهنگى نداشت. خلاصه تحقیق یکى از پژوهشگران در مورد اقوام و طوایف ساکن در کوفه و ادیان آن‏ها چنین است :

    در کوفه عناصر عرب، فارس، نبط و سریانى زندگى مى‏کردند. قبایل عرب عبارت بودند از: قبیله‏هاى یمنى، شامل قضاعه، غسان، بجیله، خثعم، کنده، حضرموت، ازد، مذحج، حمیر، همدان و نخع. قبایل عدنانى، شامل دو خاندان تمیم و بنى‏عصر مى‏شد. برخى از خاندان‏هاى قبیله بنى‏بکر عبارت بودند از: بنى‏اسد، غطفان، محارب و نمیر. قبیله‏هاى عرب دیگر شامل کنانه، جدیله، ضیبعه، عبدقیس، تغلب، ایاد، طى، ثقیف، عامر و مزینه نیز در این شهر سکونت داشتند. در کوفه روح قبیله‏گرى حاکم بود و هر قیبله در محله‏اى مشخص سکونت داشت و کسى جز هم‏پیمان‏هاى آن‏ها نمى‏توانست در آن‏جا ساکن شود، چنان‏که هر قبیله، مسجد و گورستان مخصوصى داشت، هم‏چنین از ادیان مختلف در کوفه زندگى مى‏کردند، شامل مسلمانان (با فرقه‏هاى گوناگون)، مسیحیان و یهودیان.(1)

    تعصّبات و حسّاسیت‏هاى قبیله‏اى، موجب مى‏شد تا کوفیان با مشاهده کوچک‏ترین نفع یا ضرر، تصمیم‏گیرى کنند و از قبیله‏هاى دیگر عقب نمانند؛ به‏عبارت دیگر، تعصّبات قبیله‏اى آنان را مردمانى عجول ساخته بود که نمى‏توانستند با درایت و تعمّق تصمیم بگیرند و در نتیجه، دچار لغزش‏هاى مهلک مى‏شدند.

    به طور کلى، تعصّبات قبیله‏اى مانع وفاق اجتماعى است و اگر وفاقى پدید آید، شکننده است، چرا که همواره بیم تبانى برخى علیه برخى دیگر مى‏رود. شهرى که ترکیبى ناهماهنگ دارد، هر آن ممکن است یک دسته جوّ حاکم را تغییر داده، اجتماع را به سمت و سوى دیگر بکشانند.

    ویژگى دیگر مردمان نظامى و کسانى که سلاح در اختیار دارند، سرکشى زود هنگام آن‏ها در برابر هم است و این امر، اختصاص به مردم کوفه ندارد.

غیرمنتظره، حرکت آن‏ها کم رنگ شده، دچار سردرگمى مى‏شوند و گاه تغییر مسیر مى‏دهند. به دلیل دورى امام حسین علیه‏السلام از کوفه، حضرت نتوانست به‏درستى جنبش را اداره کند. در این‏باره، بعضى ضعف مدیریت مسلم را احتمال داده‏اند. اما آن‏چه عدم توان مدیریت مسلم را بعید مى‏نماید این است که امام پس از رسیدن دعوت‏نامه‏ها و روشن شدن حساسیت امر، او را فرستاد. اگر مسلم توان اداره نهضت را نداشت، عادتا وى را به کوفه نمى‏فرستاد. حتى ورود قدرت‏مندانه عبیداللّه‏ و تهدیدهاى او تا هنگام محاصره کاخ، نتوانست مانع فعالیت او شود. قدرت عبیداللّه‏ و حوادث پیش آمده به‏گونه‏اى بود که شاید با تدبیرترین افراد توان مقابله با او را نداشتند، چنان‏که شبیه این اتفاق در عصر امیرالمؤمنین علیه‏السلام و در آستانه پیروزى در جنگ صفین رخ داد.

    پس از بیعت گسترده کوفیان با مسلم، چند تن از وابستگان حکومت طى نامه‏اى به یزید اطلاع دارند که نعمان‏بن بشیر توان اداره شهر را ندارد و از او خواستند که شخصى قوى را به حکومت کوفه بگمارد.(1) حکومت استبدادى یزید پشتوانه چند دهه تجربه حاکمیت پدر را داشت و در این مدت، مدیران در عرصه‏هاى مختلف شناسایى شده بودند. زمانى چنین درخواستى از یزید شد که اتفاقاتى از قبیل نامه به امام و بیعت گسترده با مسلم رخ داده بود و براى یزید روشن شد که به چه حاکمى و با چه ویژگى‏هایى نیاز دارد. او پس از مشورت با

سرجون (غلام و کاتب معاویه) عبیداللّه‏ بن زیاد، والى بصره را برگزید و با حفظ سمت پیشین، ولایت کوفه را نیز به او سپرد.(1) بنا به نقلى با اهل شام نیز مشورت کرد.(2)

    در تحلیل عقبگرد کوفیان نباید زیرکى، قدرت مدیریت، رفتارهاى خشن عبیداللّه‏ و آشنایى او با کوفه را از نظر دور داشت. چند سال پیش از او پدرش زیادبن ابیه حاکم کوفه بود و ضربه‏هاى سختى به شیعیان زد. همین که عبیداللّه‏ وارد شهر شد، در روحیه دعوت کنندگان، تأثیر منفى گذاشت و به عکس، طرفداران بنى‏امیه روحیه گرفتند. این‏که در خبر آمده است که وقتى مردم دانستند عبیداللّه‏ وارد کوفه شده، به شدت ناراحت شدند،(3) اشاره به تأثیرگذارى عمیق در روحیه مردم دارد.

    سهل‏گیرى حاکم پیشین، یعنى نعمان‏بن‏یشیر در طرفدارى پرشور مردم از امام و مسلم تأثیر زیادى داشت. اگر از همان ابتدا عبیداللّه‏ حاکم کوفه بود، بعید است ارسال دعوت‏نامه و حرکت‏هاى انقلابى دیگر رخ مى‏داد. شاهدش آن است که امام علاوه بر فرستادن مسلم به کوفه، سلیمان را نیز همراه نامه‏هایى خطاب به برجستگان بصره به این شهر فرستاد و از آنان نیز دعوت به همکارى کرد. این امر نشان مى‏دهد که حضرت در این شهر نیز طرفدارانى داشته و امید به همکارى آن‏ها بوده است. در این زمان عبیداللّه‏ حاکم بصره بود و شهر را به‏گونه‏اى تحت کنترل داشت که همه اشراف، دریافت نامه را مخفى نگاه داشته و نتوانستند