امام حسین علیه‌السلام

    شاهد این‏که همه کوفیان در جنگ با امام شرکت نداشتند، بلکه اقلیتى از آن‏ها در جنگ حاضر شدند، قیام کوفیان به خون‏خواهى امام و به‏دست آوردن موفقیت‏هاى چشم‏گیر است. اگر همه آن‏ها در جنگ با امام حضور یافته بودند، از چه کسى مى‏خواستند انتقام بگیرند؟

    ج ـ گذشت که منافقانى میان دعوت کنندگان بودند و بخشى از همراهان عمرسعد را اینان تشکیل مى‏دادند.

    د ـ ممکن است عده‏اى صرفا از روى نادانى جهت مشاهده ماجرا همراه عمرسعد رفته باشند. اینان نیز خطاکار و مسئول‏اند، زیرا کم‏ترین نتیجه این همراهى، سیاهى لشکر شدن به نفع عمرسعد است و تأثیر منفى در روحیه طرف مقابل است، اگر چه سپاهیان امام تزلزل‏ناپذیر بودند.

    ه ـ معمولاً در حرکت‏هاى انقلابى، فرصت‏طلبى مشاهده مى‏شود. پس از مغلوب شدن مبارزه، برخى شرکت‏کنندگانِ در جنبش براى رهایى از اتهامِ همکارى با نیروهاى انقلابى یا نشان‏دادن بازگشتشان از رفتارهاى پیشین، خشن‏تر و افراطى‏تر عمل مى‏کنند. لذا ممکن است برخى از دعوت‏کنندگان پس از سرکوب شدن قیام مسلم، جهت رفع سوء ظن و جلب منافع شخصى، در لشکر عمرسعد علیه امام علیه‏السلام جنگیده باشند.

    و ـ جنگ براى برخى مردمان جنگ‏جو، صرفا جنبه مادى دارد و هدفشان رسیدن به

غنایم است و جنگ آن‏ها پایه اعتقادى ندارد. لذا هنگامى که عبیداللّه‏ مى‏خواست مردم را براى جنگ با امام بسیج کند، ضمن سخنرانى در مسجد کوفه اظهار داشت که یزید طى نامه‏اى به من نوشته است که چهار هزار دینار و دویست هزار درهم میان شما تقسیم کنم تا در جنگ با حسین‏بن على شرکت کنید.(1) این پیشنهاد نشان مى‏دهد که عده‏اى به‏دنبال امور مادى بودند.

    کوفه شهرى شیعه‏نشین شناخته شده و ساکنان آن خدمات ارزش‏مندى در ترویج تشیع از خود نشان دادند. از سوى دیگر، تاریخ قرن‏هاى اولیه غالبا توسط غیر شیعیان و وابستگان به دستگاه بنى‏امیه و بنى عباس ـ که نسبت به کوفیان نفرت داشتند ـ نوشته شده است. به نظر مى‏رسد در مورد بى‏وفایى کوفیان مبالغه‏هاى زیادى شده است، به‏گونه‏اى که بدون در نظر گرفتن خدمات و رشادت‏هاى آن‏ها، ضرب‏المثل در بى‏وفایى شدند.

    در نقلى آمده است که وقتى فرزدق در راه به امام عرض کرد که دل‏هاى کوفیان با حضرت است، اما شمشیرهایشان با بنى امیه، امام فرمود:

رحمان را ترک کرده‏اند، فساد را در زمین اظهار، و حدود الهى را ابطال کرده، خمر نوشیدند و اموال فقرا و مساکین را غصب کردند.

    نخستین اشکال این نقل این است که چرا امام دعوت پیروان شیطان، مفسدان فى الارض و شراب‏خوران و غاصبان را لبیک مى‏گوید؟! امام هرگز دعوت مردمانى با این ویژگى‏ها را نمى‏پذیرد. از سوى دیگر، تاریخ، عدم صحت چنین نسبت‏هایى را به کوفیان نشان مى‏دهد. در منبع دیگرى، سخن امام به‏گونه‏اى دیگر نقل شده که منطقى و جامعه‏شناسانه است:

    الناس عبید المال، والدین لغو على ألسنتهم، یحوطونه ما درّت به معایشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدیّانون؛(1) مردم بنده مال‏اند و دین لق‏لقه زبان آن‏هاست؛ تا وقتى که دین سبب رونق زندگى آن‏هاست گرد آن را مى‏گیرند، اما وقتى با بلا مورد آزمایش قرار مى‏گیرند، دین‏داران کم مى‏شوند.